ناپر اقتصاد: این مقاله، به بررسی سهم اشتغال بخش خدمات پرداخته و آن را با سایر کشورها و مناطق جهان مورد مقایسه قرار خواهد داد.
امروزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاستمداران و اقتصاددانان، تأثیر پدیده جهانی شدن اقتصاد بر متغیرهای واقعی اقتصاد، مانند تولید و اشتغال است. جهانی شدن اقتصاد، به معنای همگرایی، یکسانسازی و ادغام بازارهای اقتصادی، از جمله بازار کالا، کار، پول و سرمایه، در سطح بین الملل است. این مهم، با رشد تجارت بین الملل، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، رشد جریان سرمایه در سطح بین الملل و افزایش بکارگیری تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در دو دهه اخیر، با شدت بیشتری اقتصاد کشورهای مختلف را تحت تأثیر قرار داده است، به طوری که اکثر مطالعات در این رابطه، نشان می‌دهند که تقریباً کمتر کشوری می‌تواند بدون توجه به تحولات بین المللی و جهانی، سیاست‌های بهینه‌ای برای افزایش رفاه، اشتغال، تولید و…، در اقتصاد داخلی خود ایفا کند.
سهم بخش خدمات از تولید ناخالص داخلی ایران
با توجه به اینکه طبق حسابهای ملی، بخش‌های بازرگانی و خدمات عمومی بهطور متوسط حدود ۳۷ درصد از ارزشافزوده بخش خدمات را در اختیار دارند. خدمات بازرگانی یکی از حلقه وصلهای بین طرفین عرضه و تقاضای بازار کالا می‌باشد بهطوری که اولاً ستانده بخش‌های مختلف بهویژه صنعت از کانال بخش بازرگانی صادر شده و یا در بازار داخلی عرضه میشود. ثانیاً کالاهای مورد نیاز فعالیتهای اقتصادی و نهادهای مختلف که بهواسطه واردات یا تولید داخل تأمین می‌شوند از کانال بخش بازرگانی در اختیار آنها قرار میگیرد. بنابراین انتظار بر این است که ستانده خدمات بازرگانی از یکسو متأثر از ستانده بخشهایی چون صنعت و ازسوی دیگر متأثر از تجارت خارجی کشور باشد.
خدمات عمومی یکی دیگر از زیربخشهای مهم خدمات است که با توجه به نقش بارز دولت در آن از اهمیت خاصی برخوردار است. ارزش افزوده خدمات عمومی از مجموع ارزش افزوده مربوط به امور عمومی، دفاع، آموزش، امنیت، بهداشت و… بهدست می آید و ارزش افزوده هر کدام از این زیربخشها بهطور مستقیم با اعتبارات هزینهای دولت در ارتباط می باشد. افزایش یا کاهشی در اعتبارات هزینهای دولت به طور مستقیم بر ارزش افزوده خدمات عمومی و به طریق اولی بر ارزش افزوده بخش خدمات اثر می‌گذارد.
جایگاه اشتغال بخش خدمات در نظام سیاست‌گذاری کشور
دولت‌های ایران در بیانیه‌ها و بخشنامه‌ها همواره حمایت‌های زیادی از تولید کرده‌اند و در این حمایت‌ها معمولا تولید کالا را مهم‌تر و بهتر از تولید خدمات می‌دانند. در بانک‌ها سود وام شرکت‌های تولید کالا نسبت به شرکت‌های تولید خدمات پایین‌تر است و حداقل در نگاه‌ها و تصورات، تولید کالا اولویت بیشتری نسبت به تولید خدمات دارد. اخیرا سازمان امور مالیاتی امتیازات ویژه‌ای را برای بنگاه‌های کوچک و متوسط تولید کالا در نظر گرفته است. اما آیا واقعا برای مصالح ملی تولید کالا از تولید خدمات بهتر است؟ یا اساسا سهم تولید کالا و تولید خدمات در تولید ناخالص داخلی هریک باید چقدر باشد؟
در تعریف تولید ناخالص داخلی به عنوان مهم‌ترین شاخص اقتصادی هر کشور، بین تولید کالا و تولید خدمات هیچ تفاوتی وجود ندارد. آمارها نشان می‌دهند که بین توسعه یافتگی کشورها و سهم تولید خدمات از تولید ناخالص داخلی معمولا رابطه مستقیمی وجود دارد.
با توسعه کشورها معمولا سهم خدمات در تولید ناخالص داخلی افزایش می‌یابد. به عنوان مثال در فرانسه طی۳۰ سال اخیر سهم خدمات در تولید ناخالص ملی از حدود ۶۰ درصد به ۸۰ درصد افزایش یافته است و در انگلستان در مدت ۴۰ سال از ۵۵ درصد به حدود ۸۰ درصد رسیده است. در مورد کشورهای دیگری نظیر آمریکا، ژاپن، کره‌جنوبی، آلمان و ایتالیا اتفاق مشابهی رخ داده است.
تولید خدمات نسبت به تولید کالا معمولا سهم بالاتری در اشتغال‌زایی دارد و نیروی انسانی در آن دخالت بیشتری دارد. در شرایط کنونی که بیکاری از مهم‌ترین چالش‌های همه دولت‌هاست، در کشورهای توسعه‌یافته توجه ویژه‌ای به تولید خدمات وجود دارد. در روزگاری که بسیاری از کالاها در مقیاس‌های عظیم جهانی تولید می‌شوند و خوشه‌های صنعتی قوی در برخی از مناطق جهان خصوصا در جنوب شرق آسیا شکل گرفته است، رقابت در عرصه تولید کالا بسیار دشوار است. باید به جای تشویق و اصرار بر سرمایه‌گذاری در بخش تولید کالا و ترجیح تولید کالا بر تولید خدمات در کشور، با توجه به حجم بالای بیکاری و نیروی انسانی تحصیل کرده و جوان بهتر باشد به کارآفرینی در بخش تولید خدمات بیشتر توجه کنیم.
در موقعیتی که استارت آپ ها در حوزه خدمات، موتورهای قدرتمند رشد اقتصادی کشورها از جمله آمریکا هستند، اصرار بر روش‌های سنتی و قدیمی تغییر چندانی در شرایط اقتصادی ما ایجاد نخواهند کرد. رشته‌هایی نظیر آموزش، سلامت و پزشکی، توریسم و اکوتوریسم، توریسم درمانی، تکنولوژی اطلاعات، حمل‌ونقل و بازرگانی برخی از رشته‌هایی هستند که به نظر می‌سد در آنها مزیت‌های رقابتی قابل‌توجهی داریم، ولی متاسفانه از آنها غافل شده‌ایم. جا دارد در سالی که تولید و اشتغال جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌اند، دولت به تولید اشتغال‌زای خدمات توجه بیشتری داشته باشد.
چکیده آمار اشتغال بخش خدمات کشور
- طبق آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران در زمینه نتایج طرح آمارگیری از نیروی کار برای جمعیت ١٠ ساله و بیشتر در سال ١٣٩۶ و ١٣٩٧ مقایسه شده که بر این اساس تغییرات محسوسی در سه نرخ بیکاری، نسبت اشتغال و نرخ مشارکت اقتصادی بین دو سال مذکور گزارش نشده است.
- نگاه کلی به آمار نشان می‌دهد نسبت اشتغال در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات با حدود ١٧,۵ درصد، ٣٢ درصد و ۵٠ درصد دارای تغییر محسوسی نبوده و در کنار آن تغییرات این سه شاخص بازار کار طی فصول مختلف در دو سال در یک سطح گزارش شده است.
- نسبت اشتغال در فصل بهار ١٣٩٧ و فصل تابستان ١٣٩۶ دارای بیشترین سهم در طی سال بوده و نرخ بیکاری در پاییز ١٣٩٧ با ١١.٧ درصد و در تابستان ١٣٩۶ با ١١.۵ درصد دارای کمترین نرخ در بین فصول بوده است.
- سهم اشتغال در بخش کشاورزی در تابستان دارای بیشترین و در فصل زمستان دارای کمترین رقم در طی هر دو سال بوده، در حالی که سهم بخش خدمات در فصل زمستان دارای بیشترین سهم در طی فصول دو سال بوده است.
- سهم اشتغال در بخش صنعت در نیمه دوم سال در هر دو سال نسبت به نیمه اول سال بیشتر بوده است.
بررسی دقیق‌تر این آمار برای سال گذشته نشان می‌دهد، نرخ مشارکت نیروی کار در سال گذشته در فصل بهار ۴۰.۵ درصد بوده که در فصل تابستان با افزایش به ۴۰.۹ درصد رسیده، در فصل پاییز با بازگشت به روند قبلی خود عدد ۴۰.۵ درصد را از آن خود کرد و در آخرین فصل از سال ۳۹.۵ درصد محاسبه شده است. بنا بر این آمار به صورت میانگین نرخ مشارکت در سال ۱۳۹۷ رقم ۴۰.۵ درصد اعلام شده است.
نسبت اشتغال در سه ماهه نخست سال گذشته ۳۶.۱ درصد گزارش شد، این رقم در تابستان به سطح ۳۵.۹ درصد اعلام شد، در ادامه و در فصل پاییز نسبت اشتغال افت اندکی داشت و به رقم ۳۵.۷ درصد را از آن خود کرد و در ادامه این روند در سه ماهه آخر سال گذشته نسبت اشتغال به ۳۴.۷ درصد را از آن خود کرد.
- بنا بر این آمار، میانگین نسبت اشتغال در سال گذشته ۳۵.۳ درصد ثبت شده است. آمار نرخ بیکاری نیز در فصول مختلف سال گذشته در بازه ۱۱.۷ تا ۱۲.۲ درصد در نوسان بوده به گونه‌ای که در فصل بهار این رقم در ۱۲.۱ درصد ثبت شده، در فصل تابستان به رقم ۱۲.۲ درصد رسیده، نرخ بیکاری در سومین فصل از سال با کاهش به رقم ۱۱.۷ درصد رسید و در آخرین فصل از سال با بازگشت به سطح ۱۲.۱ درصد سبب آن شد که میانگین نرخ بیکاری در رقم ۱۱.۹ درصد بایستد.
- در دسته بندی سطح اشتغال در ۳ گروه کشاورزی، صنعت و خدمات تقسیم بندی شده که در بهار سال گذشته بخش کشاروزی سهم ۱۸.۶ درصدی، صنعت ۳۱.۸ درصدی و خدمات سهم ۴۹.۶ درصدی را از آن خود کرده است.
- در فصل تابستان آمارها با تغییر جزئی همراه بوده به گونه‌ای که حوزه کشاورزی سهم ۱۸.۹ درصد، صنعت سهم ۳۱.۷ درصدی و بخش خدمات سهم ۴۹.۴ درصدی را به خود اختصاص داده است.
- در پاییز تقسیم بندی‌ها به این صورت بوده که بخش کشاورزی سهم ۱۷.۱ درصدی، بخش صنعت سهم ۳۲.۹ درصدی و بخش خدمات رقم ۵۰ درصدی را به دست آورده است؛ و در نهایت در فصل زمستان سهم اشتغال در بخش کشاورزی ۱۵.۲ درصد، صنعت ۳۲.۹ درصد و بخش خدمات رقم ۵۱.۹ درصد داشته است.
مقایسه آماری اشتغال بخش خدمات ایران و سایر کشورهای جهان
نمودار زیر مقایسه کشورهای توسعه یافته با ایران را نشان می‌دهد.
همانطور که مشخص است سهم بخش خدمات از اشتغال ایران بسیار پایین‌تر از کشورهایی چون آمریکا، کره جنوبی، ژاپن، انگلستان، فرانسه و آلمان است. کره جنوبی در سال ۱۹۹۱ تفاوت چندانی با ایران نداشت با این حال پیشرفت چشم‌گیری در سه دهه نشان داده است به طوری که در سال ۲۰۱۸ سهم بخش خدمات از اشتغال این کشور به بالای ۷۰ درصد رسیده است.
نمودار زیر نیز مقایسه سهم بخش خدمات ایران از اشتغال با اتحادیه‌ها و مناطق مختلف می‌باشد.
نمودار فوق نشان می‌دهد که در سال ۱۹۹۱ سهم بخش خدمات از اشتغال در ایران بالاتر از متوسط جهانی، اروپای مرکزی و بالکان بوده و با جهان عرب نیز برابری می‌کرد. با این حال، پیشرفت چشم‌گیر در سایر کشورها باعث شده است که به رغم افزایش جزئی در بخش خدمات از اشتغال ایران در طول زمان، کشورهای حوزه اروپای مرکزی و بالکان و جهان عرب در سال ۲۰۱۸ بالاتر از ایران قرار بگیرند. متوسط سطح جهانی نیز به عملکرد ایران نزدیک شده است. این مساله نشان می‌دهد که عملکرد ایران در بین کشورهای جهان در گذر زمان افت پیدا کرده است. نمودار زیر نیز مقایسه سهم بخش خدمات ایران از اشتغال با گروه‌های درآمدی می‌باشد.
نمودار فوق هم که سهم بخش خدمات از اشتغال در ایران را با سه گروه درآمدی کشورها اعم از درآمد بالا، متوسط و پایین را مورد مقایسه قرار می‌دهد. در این جا نیز عملکرد کشورهای با درآمد متوسط به عملکرد ایران نزدیک شده است. با این حال، هنوز عملکرد ایران بالاتر از متوسط کشورهای با درآمد متوسط است.
جمع‌بندی
نتایج بررسی نشان می‌دهد که با وجود سهم بیش از ۵۰ درصدی بخش خدمات در اشتغال، در اداور مختلف حمایت از تولید به عنوان ناجی اقتصاد ایران معرفی گردیده و سهمی که بخش خدمات می‌تواند در کنار بخش تولید و صنعت داشته باشد مورد اغفال قرار گرفته است.
آمارها حکایت از این دارند که در سال‌های قبل، سهم بخش خدمات از اشتغال در ایران بالاتر از متوسط جهانی، اروپای مرکزی و بالکان بوده و با جهان عرب نیز برابری می‌کرده است. با این حال، پیشرفت چشم‌گیر در سایر کشورها باعث شده است که به رغم افزایش جزئی در بخش خدمات از اشتغال ایران در طول زمان، کشورهای حوزه اروپای مرکزی و بالکان و جهان عرب در سال ۲۰۱۸ بالاتر از ایران قرار بگیرند. متوسط سطح جهانی نیز به عملکرد ایران نزدیک شده است. این مساله نشان می‌دهد که عملکرد ایران در بین کشورهای جهان در گذر زمان افت پیدا کرده است. نمودار زیر نیز مقایسه سهم بخش خدمات ایران از اشتغال با گروه‌های درآمدی می‌باشد.
