اقتصاد کشاورزی: جغرافیای زراعی کشور

ناظر اقتصاد: جغرافیای زراعی که عمدتاً به جنبه‌های اقتصادی تولید محصولات زراعی در موزائیکی از مکان‌های جغرافیایی توجه دارد یکی از شاخه‌های اقتصاد کشاورزی را تشکیل می‌دهد. این شاخه علمی به بررسی چهره زمینِ حاصل از فعالیت‌های کشاورزی از نظر شکل ظاهری، ساختار درونی و نحوه بهره‌برداری از زمین می‌پردازد. بدین‌سان جغرافیای کشاورزی، عمدتاً چشم‌انداز کشاورزی در مفهوم عام خود را در نظر دارد که از یک سو تنها به روستاها محدود نمی‌شود و از سوی دیگر تنها یکی از جنبه‌های اجتماع روستاها را در بر می‌گیرد (ذکی، ۱۳۹۴).

تولیدات زراعی کشور

تولیدات زراعی کشور در طی سال زراعی ۹۳‌-۹۴ در این قسمت ارائه شده است. در جدول زیر تمامی محصولات زراعی با سطح و حجم تولید مشخص شده‌اند.

جدول ۱. آمار تولیدات محصولات زراعی در سال زراعی ۹۳‌-۹۴

در جدول فوق تمامی تولیدات زراعی کشور برای سال ۱۳۹۴ (آخرین آمار منتشر شده) ارائه شده است. با توجه به این آمارها، ۱۱ میلیون هکتار زمین زراعی به زیر کشت رفته است. از این سطح کشت در حدود ۷۷ میلیون تن محصول زراعی برداشت شده است. انواع محصولات زراعی با سطح زیر کشت و حجم تولید در این جدول قابل مشاهده است. ۵۰ درصد از کل زمین‌های زراعی کشور به کشت گندم اختصاص یافته است. ۱۵ درصد نیز به کشت جو و ۵ درصد نیز به کشت برنج اختصاص یافته است. آن چه که از این جدول می‌توان دریافت، این است که محصولات جالیزی که در واقع اثری بر امنیت غذایی کشور ندارند می‌تواند در سال‌هایی که امکان واردات گندم وجود ندارد به کشت گندم اختصاص یابد. قطعا بازدهی محصول در این اراضی کمتر از متوسط خواهد بود. با این حال، در حدود ۲.۴ درصد از زمین‌های زراعی کشور به محصولات جالیزی اختصاص یافته است و در صورت کشت گندم در این اراضی حجم تولید گندم در کشور قریب به ۵ درصد ارتقا خواهد یافت. این افزایش در تولید با توجه به سال ۱۳۹۴ برابر با ۵۰۰ هزار تن گندم بیشتر خواهد بود.

در نمودار زیر میزان تولید محصولات زراعی به تفکیک استان‌ها به نمایش درآمده است. این نمودار می‌تواند اهمیت استان‌های مختلف را در تامین امنیت غذایی کشور نشان دهد.

با توجه به این نمودار، استان خوزستان با تولید ۱۴ میلیون تن محصول زراعی مهمترین استان کشور از این منظر است. پس از آن، استان‌های فارس، خراسان رضوی و آذربایجان غربی مهمترین استان‌های کشور هستند. نکته قابل توجه در این است که استان خوزستان و استان آذربایجان غربی جمعا ۱۸ میلیون تن برابر با ۲۴ درصد از کل تولیدات زراعی کشور را تامین می‌کنند. این دو استان تا سال‌های متمادی از شروع انقلاب اسلامی درگیر جنگ بودند. بنابراین از این نظر جغرافیای زراعی این دو استان برای کشور بسیار حیاتی است. در نمودار زیر نیز آمار تولید ۳۶ ساله محصولات زراعی در کشور ارائه شده است.

با توجه به این نمودار، سهم سبزیجات در طول زمان افزایش یافته است. و سهم غلات کاهش یافته است. البته این بدان معنا نیست که تولید غله در کشور کاهش یافته است. بلکه در واقع افزایش تولید سایر محصولات از جمله سبزیجات بیشتر از افزایش تولید غله بوده است.

نوع کشت

در گزارش حاضر، استان‌های کشور از نظر نوع کشت نیز مورد بررسی قرار گرفتند. به این صورت که نوع کشت غالب در استان‌ها کرمانشاه، آذربایجان غربی، کردستان، اردبیل، لرستان، زنجان، ایلام و کهکیلویه کشت دیم بوده است. به هر حال بیشترین نوع کشت زراعی در کشور کشت آبی بوده است. با مقایسه تولیدات هر دو نوع کشت، در می‌یا‌بیم که کشت دیم سهم کمی در تولیدات زراعی داشته است. این امر به دلیل بازدهی کمتر محصول دیم نسبت به محصول آبی است. به طوری که استان کرمانشاه با ۸۰۰ هزار هکتار رتبه دوم سطح زیر کشت زراعی را داشته است، با تولید ۳ میلیون تن محصول در رتبه دهم تولید قرار دارد. دلیل این امر، غلبه کشت دیم در این استان بوده است.

جدول۲. توزیع سطح محصولات زراعی کشور در سال زراعی ۹۵‌-۱۳۹۴

جمع‌بندی

در این گزارش، جغرافیای زراعی ایران از جنبه‌های گوناگونی مورد بررسی قرار گرفت و آمار تمامی تولیدات زراعی ارائه شد. ۲۵ درصد از محصولات زراعی ایران را نباتات علوفه‌ای، به منظور تغذیه دام، تشکیل می‌دهند. غلات ۲۳ درصد از تولید را در برمی‌گیرد. ۲۲ درصد سبزیجات بوده است. محصولات صنعتی ۱۷ درصد را تشکیل می‌دهند. حبوبات کمترین مقدار و ۷ دهم درصد بوده است. در نهایت محصولات جالیزی ۹ درصد از تولیدات کشور را تشکیل داده است. سطح زیر کشت محصولات جالیزی ۳ درصد از زمین‌های زراعی را به خود اختصاص داده است.

سهم استان‌ها از این تولیدات متفاوت بوده است. برای مثال، استان خوزستان ۱۴ میلیون تن از محصولات زراعی و جغرافیای زراعی کشور را تولید می‌کند. این درحالی است که سهم استان کهکیلویه و بویراحمد کمتر از ۳۰۰ هزار تن است. کل تولیدات زراعی کشور در سال ۹۴ برابر با ۷۷ میلیون تن بوده است. شایان ذکر است ترکیب تولیدات زراعی، با توجه به آمارهای ۳۶ ساله، در گذر زمان تغییر کرده است به طوری که سهم سبزیجات و نباتات علوفه‌ای افزایش یافته و سهم غلات کاهش پیدا کرده است.

استان‌های کشور از نظر نوع کشت نیز مورد بررسی قرار گرفتند. به این صورت که نوع کشت غالب در استان‌های کرمانشاه، آذربایجان غربی، کردستان، اردبیل، لرستان، زنجان، ایلام و کهکیلویه کشت دیم بوده است. به هر حال بیشترین نوع کشت زراعی و جغرافیای زراعی در کشور کشت آبی بوده است. با مقایسه تولیدات هر دو نوع کشت، در میابیم که کشت دیم سهم کمی در تولیدات زراعی داشته است. این امر به دلیل بازدهی کمتر محصول دیم نسبت به محصول آبی است. به طوری که استان کرمانشاه با ۸۰۰ هزار هکتار رتبه دوم سطح زیر کشت زراعی را داشته است، با تولید ۳ میلیون تن محصول در رتبه دهم تولید قرار دارد. دلیل این امر، غلبه کشت دیم در این استان بوده است.