ناظر اقتصاد: تنها یک بندر امارات (جبل‌علی) به اندازه پنج‌برابر ۲۰ بندر بازرگانی ایران کالا جابه‌جا می‌کند. برترین بندر ایران (شهیدرجایی) در رتبه ۷۶ جهان قرار دارد، این در حالی است که بنادر جده عربستان در رتبه ۳۷، صلاله عمان در رتبه ۴۴، پورت‌سعید مصر در رتبه ۴۹ و بندر امبارلی ترکیه در رتبه ۵۴ همگی فعال‌تر از بنادر ایران هستند. ظرفیت بالقوه بنادر ایران ۸۰ درصد بیش از عملکرد فعلی است همچنین سهم اقتصاد بنادر از تولید ناخالص ایران فقط دو درصد است.
رابطه بین صادرات و رشد اقتصادی همواره مورد توجه اقتصاددانان بوده است. این موضوع تا آنجا اهمیت دارد که اقتصاددانان کلاسیک صادرات را «موتور محرک رشد و توسعه» می‌دانند. گسترش بازار، افزایش جانبی سرمایه‌گذاری، تقسیم کار بین‌المللی، تخصیص منابع و تامین مواد و اقلام مورد نیاز، انتقال دانش و تکنولوژی مدرن، انتقال سرمایه خارجی و ایجاد رقابت تنها بخشی از آثار مستقیم و غیرمستقیمی است که از طریق صادرات عاید اقتصاد کشورهای مختلف شده است. در این میان، توسعه صادرات۱۴ به شرطی محقق خواهد شد که یک شبکه گسترده لجستیکی و کارآمد برای جابه‌جایی به‌همراه امکانات زیرساختی مناسب جهت توزیع کالا فراهم شده باشد. در این زمینه از آنجاکه در حال حاضر نزدیک به ۸۰ درصد از حجم تجارت جهانی از طریق دریاها و اقیانوس‌ها انجام می‌شود، می‌توان گفت بنادر دروازه‌های اصلی تجارت خارجی و شاهرگ حیاتی اقتصاد هستند، از این منظر در سطح جهان شهرهای بندری یکی از آبادترین و توسعه‌یافته‌ترین شهرها هستند. ایران نیز با برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب، دارای مزیت ترانزیتی فوق‌العاده‌ای است که ازجمله این مزیت‌ها می‌توان به همسایگی و همجواری آبی و خاکی با ۱۵ کشور منطقه، قرار گرفتن در یکی از عظیم‌ترین مناطق نفتی و گازی جهان، قرار گرفتن در یک موقعیت چهارراهی بین شرق و غرب و خط ساحلی ۵۸۰۰ کیلومتری در حاشیه خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خرز اشاره کرد.
برخلاف موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد کشور در منطقه، بنادر کشور نتوانسته است به‌عنوان یک پل ارتباطی بین کشورهای منطقه و کشورهای فرامنطقه‌ای عمل‌کنند، به‌طوری که بررسی‌های آماری «فرهیختگان» نشان می‌دهد حجم کالای جابه‌جا شده توسط یک بندر کشور امارات (بندر جبل‌علی) تقریبا پنج برابر کل کالای جابه‌جا شده توسط ۲۰ بندر بازرگانی ایران است. ظرفیت بلااستفاده یا خالی بنادر کشور در حالی است که حجم کالاهای وارداتی ۱۵ کشور همسایه ایران در سال ۲۰۱۷ حدود ۱۰۰۰ میلیارد دلار بوده که سهم ایران از این بازار تنها دو درصد است.
سهم اقتصاد بنادر از تولید ناخالص ایران؛ فقط ۲ درصد
ظرفیت‌های استفاده‌نشده یکی از ویژگی‌های عجین‌شده با اقتصاد ایران است، ازجمله اینکه هفت استان کشور شامل گلستان، گیلان، مازندران، خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان با برخورداری از ۵۸۰۰ کیلومتر خط ساحلی و ده‌ها بنادر کوچک و بزرگ عمدتا جزء استان‌های کمترتوسعه‌یافته کشور بوده و مزیت‌های همجواری با دریا، بنادر و سواحل آن به توسعه اقتصادی این استان‌ها منجر نشده است. ظرفیت‌های خالی و توسعه‌نیافته مناطق ساحلی و بنادر این استان‌ها از این منظر دارای اهمیت است که هفت استان مذکور بیش از ۲۲ درصد جمعیت کشور (بیش از ۱۸ میلیون نفر) را در خود جای داده‌اند. بر این اساس، با وجود اینکه حجم اقتصاد بنادر در جهان طی سال‌های اخیر بیش از ۱۰۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود، اما سهم اقتصاد بنادر در تولید ناخالص ملی ایران حدود دو درصد (کمتر از ۱۳ هزار میلیارد تومان) است. براساس اظهارنظرهای کارشناسان اقتصاد بنادر، سهم درآمدهای ناشی از این حوزه در ایران تا چهاربرابر قابل افزایش است.
در سطح منطقه نیز بررسی‌های آماری نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۷ حجم درآمدهای ناشی از اقتصاد بنادر در خلیج‌فارس و دریای عمان بیش از ۳۶ میلیارد دلار بوده که سهم ایران کمتر از دومیلیارد دلار برآورد شده است. درآمدهای ناشی از اقتصاد بنادر از این منظر قابل اهمیت است که در سال‌های اخیر حجم سرمایه‌گذاری در بنادر منطقه به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است که ازجمله می‌توان به سرمایه‌گذاری اماراتی‌ها در بنادر جبل‌علی، راس‌الخیمه و ابوظبی اشاره کرد که به‌دنبال رساندن ظرفیت سالانه این بنادر به ۳۰ میلیون کانتینر هستند. همچنین عربستان، قطر، عراق (در بنادر فاو و ام‌القصر) و عمان نیز هرکدام سرمایه‌گذاری‌های چشمگیری برای رساندن ظرفیت بنادر خود به بیش از ۶ میلیون کانتینر در سال هستند.
سهم بنادر ایران از تجارت جهانی، زیر ۱.۵ درصد
براساس داده‌های آماری وب‌سایت معتبر «استاتیک»، در سال ۲۰۱۷ حدود ۱۰.۷ میلیارد تن کالا از طریق بنادر جهان بارگیری و تخلیه شده است که این میزان حدود ۸۰ درصد از حجم کالاهای جابه‌جا شده در سطح جهان است. در ایران نیز داده‌های آماری سازمان بنادر و دریانوردی کشور نشان می‌دهد مجموع عملکرد تخلیه و بارگیری کالاهای غیرنفتی و نفتی در ۲۰ بندر بازرگانی کشور از ۱۳۰ میلیون تن در سال ۸۸ به ۱۳۹ میلیون تن در سال ۹۲ رسیده که این میزان در سال ۹۳ به ۱۴۶ میلیون تن و در سال ۹۶ به ۱۵۶ میلیون تن رسیده است. بر این اساس با مبنا قرار دادن تخلیه و بارگیری ۱۰.۷ میلیارد تن کالا از طریق بنادر جهان، سهم بنادر ایران از جابه‌جایی کالا کمتر از ۱.۵ درصد (حدود ۱.۴ درصد) است.
همچنین نکته قابل تامل عملکرد بنادر ایران در زمینه بارگیری و تخلیه کالا این است که با کاهش میزان صادرات نفت و میزان واردات کالایی کشور در سال‌های ۸۹ تا ۹۴، عملکرد بنادر نیز نزول پیدا کرده است و از این منظر بنادر ایران با وجود ظرفیت همسایگی آبی و خاکی با ۱۵ کشور منطقه، نقشی در جابه‌جایی کالا و خدمات در منطقه بازی نکرده‌اند.
بزرگ‌ترین بندر ایرانی در رتبه ۷۶ جهان
در سال ۲۰۱۷ نزدیک به ۷۰۰ میلیون کانتینر (معیار کانتینر ۲۰فوت) کالا از طریق بنادر جهان جابه‌جا شده است. در ایران نیز داده‌های آماری سازمان بنادر و دریانوردی کشور نشان می‌دهد در سال ۱۳۸۸ حدود ۲.۷ میلیون کانتینر تخلیه و بارگیری شده که این میزان در سال ۹۰ به ۳.۱ میلیون کانتینر و طی سال‌های اخیر نیز با کاهش قابل توجه تا سال ۱۳۹۵ به ۲.۶ میلیون کانتینر و در سال ۹۶ به ۳.۰۷ میلیون کانتینر رسیده است. همچنین رده‌بندی نشریه «لویدزلیست» نشان می‌دهد بین بنادر مطرح جهان، بندر شانگهای چین با جابه‌جایی ۴۰.۲ میلیون کانتینر در رتبه اول، بندر سنگاپور با ۳۳.۶ میلیون کانتینر در رتبه دوم، بندر شنزن چین با ۲۵.۲ میلیون کانتینر در رتبه سوم، بندر نینگبو ژوشان چین با ۲۴.۶ میلیون کانتینر در رتبه چهارم، بندر هنگ‌کنگ با ۲۰.۷ میلیون کانتینر در رتبه پنجم، بندر بوسان کره‌جنوبی با ۲۰.۴ میلیون کانتینر در رتبه ششم، بندر گوانگژو چین با ۲۰.۳ میلیون کانتینر در رتبه هفتم، بندر کینگ‌دائو با ۱۸.۳ میلیون کانتینر در رتبه هشتم، بندر جبل‌علی امارات با ۱۵.۳ میلیون کانتینر در رتبه نهم و تیانجین چین با ۱۵.۰۶ میلیون کانتینر در رتبه دهم قرار دارند. اما از میان ۲۰ بندر یا منطقه بندری ایران، تنها بندر شهیدرجایی بندرعباس بین ۱۰۰ بندر پرتردد جهان جای دارد که با جابه‌جایی سالانه ۲.۶ میلیون کانتینر در رتبه ۷۶ جهان قرار دارد. نکته قابل‌تامل در رده‌بندی بنادر پرتردد (از لحاظ کالایی) اینکه اغلب بنادر مطرح جهان در کشورهای جنوب شرق آسیا به‌ویژه در چین قرار دارند و بین کشورهای منطقه نیز امارات با دو بندر جبل‌علی دبی که در رتبه ۹ و بندر خورفکان در رتبه ۳۴ قرار دارد، پیشتاز توسعه بنادر است. پس از امارات، کشورهای عربستان، ترکیه و عمان نیز در وضعیت بهتری نسبت به بنادر ایران قرار دارند، به‌طوری که بندر جده عربستان در رتبه ۳۷ جهان، بندر صلاله عمان در رتبه ۴۴، بندر پورت‌سعید مصر در رتبه ۴۹ و بندر امبارلی ترکیه در رتبه ۵۴ همگی فعال‌تر و پررونق‌تر از بنادر ایران ازجمله بندر شهیدرجایی ایران قرار دارند.
بنادر ایران؛ ۸۰ درصد زیر ظرفیت
همان‌طور که گفته شد، بنادر ایران در سال ۹۶ حدود ۱۵۶ میلیون تن کالای نفتی و غیرنفتی بارگیری و تخلیه کرده‌اند؛ این در حالی است که در حال حاضر ظرفیت اسمی بنادر کشور حدود ۲۲۷ میلیون تن بوده و همچنین براساس رهنمودهای برنامه ششم توسعه نیز این ظرفیت در سال ۱۴۰۰ باید به ۲۷۰ میلیون تن برسد. بر این اساس، در سال ۹۶ حدود ۳۱ درصد از ظرفیت توسعه‌یافته بنادر کشور خالی است. البته ذکر این نکته الزامی است که ظرفیت خالی ۳۱ درصدی فعلی فقط مربوط به میزان سرمایه‌گذاری اندک دولت یا بخش خصوصی در شرایط فعلی است و ظرفیت بالقوه بنادر ایران در برخی پژوهش‌ها بیش از ۸۰ درصد شرایط مورد استفاده فعلی برآورد شده است.
۵۵ درصد فعالیت بنادر کشور فقط در یک بندر!
براساس داده‌های آمارنامه سازمان بنادر کشور، ۱۵۶ میلیون و ۳۰۵ هزار و ۱۵۹ تن کالا تخلیه و بارگیری شده در ۲۰ بندر و منطقه بندری کشور بیش از ۸۷ میلیون تن آن در بندر شهیدرجایی بندرعباس تخلیه و بارگیری شده که این میزان ۵۵.۶۸ درصد حجم کالای نفتی و غیرنفتی جابه‌جا شده در ۲۰بندر کشور است. پس از بندر شهیدرجایی، بندر امام‌خمینی(ره) با تخلیه و بارگیری ۴۵.۳ میلیون تن در رتبه دوم قرار دارد که سهمش از مجموع جابه‌جایی کالا حدود ۲۹درصد است. همچنین بندر قشم با جابه‌جایی ۶.۹ میلیون تن کالا در رتبه سوم (با سهم ۴.۵ درصد) و بندر امیرآباد با جابه‌جایی ۳.۱ میلیون تن در رتبه چهارم (با سهم دو درصد) قرار دارند. همچنین سهم بنادر بوشهر، خرمشهر، انزلی و شهیدباهنر نیز هرکدام کمتر از دو درصد بوده و مابقی ۱۲ بندر نیز هرکدام سهمی کمتر از یک‌درصد از مجموع کالاهای بارگیری یا تخلیه‌شده را دارند. بر این اساس، مشاهده می‌شود با وجود موقعیت جغرافیایی چهارراهی کشور و وجود ۱۵ کشور همسایه در مرزهای آبی و خاکی کشور در چهار جهت جغرافیایی، نزدیک به ۸۵ درصد از فعالیت صادرات و واردات کالای کشور فقط در دو بندر شهیدرجایی و بندر امام‌خمینی(ره) متمرکز شده و سهم ۱۸بندر دیگر تنها ۱۵ درصد است.
۸۵ درصد ظرفیت بنادر شمال بلااستفاده
بندر انزلی، بندر نوشهر، بندر ترکمن، بندر امیرآباد، بندر گز، بندر آستارا، بندر فریدون‌کنار و بندر نکا ازجمله بنادر شمال کشور هستند که براساس برآوردهای کارشناسان بنادر، ظرفیت اسمی این هشت بندر به حدود ۴۰ میلیون تن در سال می‌رسد. با این حال، در حال حاضر ۶ بندر امیرآباد، نکا، فریدون‌کنار، نوشهر، انزلی و آستارا فعالیت بازرگانی انجام می‌شود که مجموع تخلیه و بارگیری این بنادر در سال ۹۶ حدود ۶.۲ میلیون تن است. به‌عبارت دیگر، از مجموع ظرفیت اسمی بنادر شمال، در حال حاضر فقط از ۱۵ درصد ظرفیت استفاده می‌شود و ۸۵ درصد ظرفیت این بنادر بلااستفاده است. این موضوع از این منظر دارای اهمیت است که کشورهای حاشیه خزر ظرفیت‌های بسیار بالایی برای تجارت با ایران دارند.
