تجارت الکترونیک

ناظر اقتصاد: در جهان رقابتی امروز بسیاری از کسب و کارها به سمت مبادلات آنلاین می‌روند. در این بین، کسب و کارهایی نیز شکل می‌گیرند که تماما به اینترنت وابسته بوده و فعالیت‌های آن‌ها کاملا در این فضا به انجام می‌رسد. این مقاله به مرور اجمالی مفهوم تجارت الکترونیک ، انواع آن و مثال‌هایی از این نوع تجارت در ایران خواهد پرداخت.

یکی دیگر از دلایل رشد کسب و کارهای آنلاین کاهش روز افزون هزینه‌های ذخیره‌سازی و پردازش داده‌ها است، به طوری که کسب و کارها می‌توانند به حجم زیادی از اطلاعات از طریق تعاملات مجازی و یا انواع گوناگون تراکنش‌های مشتریان، دست یابند. این اطلاعات که عبارتند از دفعات تکرار خرید مشتری، زمان شروع یا پایان مشاهده وبسایت، نوع کالاهای مورد پسند، زمان خرید، و بسیاری اطلاعات دیگر، کسب و کارها به شناخت بیشتر مشتریان خود و در نتیجه امکان گسترش روز افزون فعالیت‌های خود سوق می‌دهد (زاغری & زمانی, ۱۳۹۶).

کسب و کارهای اینترنتی یک روش کسب درآمد در اینترنت یا به وسیله آن است. در نتیجه این تعریف، دو نوع معامله در کسب و کارهای اینترنتی را باید از هم تفکیک کرد. دسته نخست معاملاتی هستند که اینترنت در آن‌ها موضوعیت دارد و بدون اینترنت این معاملات امکان‌پذیر نیست؛ مانند معاملات مربوط به میزبانی وب یا web hosting. دسته دوم معاملاتی هستند که اینترنت در آن‌ها نقش واسطه و ابزار را داشته و تاثیر چندانی در ماهیت معاملات ندارد. در واقع بدون اینترنت هم انجام این معاملات امکان پذیر هستند مانند خرید و فروش گوشی موبایل (اسکینی & مهربخش, ۱۳۹۴).

تجارت الکترونیکی طی سالیان اخیر با استقبال گسترده دنیای کسب و کارهای نوپا و مصرف‌ کنندگان نهایی رو به رو بوده است. امروزه کمتر کسی را می‌توان یافت که با واژه فوق آشنا نباشد. نشریات، رادیو و تلویزیون و شبکه‌های مجازی به طور مداوم موضوعاتی در رابطه با تجارت الکترونیکی منتشر می‌کنند. تجارت در ساده‌ترین نگاه، مبادله محصولات و خدمات به منظور کسب درآمد است. زندگی انسان مملو از فرآیندهای تجاری بوده و تجارت با میلیون‌ها شکل متفاوت در زندگی انسان نمود پیدا می‌کند (حمیدی, راه چمنی, & سادات مرتضوی, ۱۳۹۳).

انواع تجارت الکترونیک

مدل‌های تجارت الکترونیک به شرح زیر است (حمیدی, راه چمنی, & سادات مرتضوی, ۱۳۹۳):

شرکت با شرکت (B2B): این نوع از تجارت الکترونیک فعالیت‌های تجاری بین دو یا چند سازمان را که به صورت الکترونیک انجام می‌شوند، شامل می‌شود.

شرکت با مصرف کننده (B2C): این نوع از تجارت الکترونیک به فعالیت‌هایی که در آن مشتریان از طریق اینترنت محصولات مورد نیاز خود را از یک شرکت خریداری می‌کنند اطلاق می‌شود.

مصرف کننده با مصرف کننده (C2C): شامل تعامل تجاری بین اشخاص با استفاده از اینترنت و تکنولوژی وب می‌باشد. در واقع مصرف‌کنندگان کالاهای خود را مستقیما از مصرف کننده‌ای دیگر خریداری می‌کنند. سایت دیوار مثال بارزی از این نوع تجارت الکترونیک است.

مصرف کننده با شرکت (C2B): در این نوع تجارت، افراد برای فروش کالاها یا خدمات خود به سازمان‌ها و شرکت‌ها از اینترنت استفاده می‌کنند. در این نوع تجارت، افراد غالبا تامین کننده مواد خام شرکت‌ها هستند.

نظیر به نظیر (P2P): در این نوع از تجارت الکترونیک، افراد یا شرکت‌ها به صورت نظیر به نظیر فایل‌ها، نرم‌افزار‌ها و سایر اقلام الکترونیک را به صورت نظیر به نظیر با یکدیگر مبادله می‌کنند. سایت‌های اشتراک ویدیویی از این قبیل هستند.

همچنین لارسون (Larson, 2016) در مقاله‌ای، انواع خرید و فروش الکترونیک را در سه نوع کلی خلاصه می‌کند:

1. سایت‌های دلالی فروش
   این سایت‌ها در حقیقت محصولاتی را می‌فروشند که توسط شرکت دیگری تولید شده و برای خریدار ارسال می‌شوند. در واقع نوعی دلالی به انجام می‌رسد. حتی ممکن است سایت مورد نظر تعهدی در قبال خرید و فروش‌های انجام شده نداشته باشد. نمونه ایرانی چنین سایت‌هایی سایت دیوار و ایران هوم می‌باشد.
2. سایت‌های فروشگاهی
   این نوع سایت‌ها که معمول‌ترین کسب و کارهای اینترنتی هستند، کالاها و خدمات را که دیگر شرکت‌ها تولید می‌کنند را خریداری و انبار می‌کنند و سپس به مشتریان خود می‌فروشند. سایت‌های دیجی کالا، تهران کالا، بامیلو، شیپور و‏ای آر بوک از این قبیل سایت‌ها است.
3. سایت‌های تولید کننده یا برچسب زننده
   این سایت‌ها محصولاتی را که خودشان تولید می‌کنند در سایت خود عرضه می‌کنند. بعضا کالاها توسط شرکت دیگری تولید می‌شود ولی توسط سایت مورد نظر برچسب زده می‌شود. سایت‌های خدماتی و سایت‌های فرشگاهی شرکت‌های بزرگ از این نوع هستند.

انواع روش‌های تجارت الکترونیک موفق در ایران

مژدهی، مهربان و جلالی (۱۳۸۶) در مقاله خود با بررسی انواع مدل‌های کسب و کارهای اینترنتی و تجارت الکترونیک، در نهایت به این نتیجه رسید که مدل‌های زیر در ایران موفق‌تر عمل می‌کنند.

1. خدمات ارتباطی: این سایت‌ها در واقع کاربران خود را در یک محیط مجازی به هم مرتبط می‌کنند. در واقع پایه اصلی این قبیل کسب و کارها ارتباطات می‌باشد. در مورد ایران می‌توان به سایت (نرم افزار) بازار، فیس نما، و. .. اشاره کرد.
2. ارائه دهنده محتوی: این قبیل کسب و کارها به ارائه محتوی الکترونیک از قبیل فایل‌های آموزشی و یا حتی دوره‌های آموزشی می‌پردازند. سایت‌های آموزش مجازی دانشگاه‌ها، سایت‏ای بوک، سایت‏ای آر بوک و غیره از این قبیل کسب و کارها هستند.
3. فروشندگی و انجام معاملات و واسطه‌گری: این قبیل کسب و کارها در حقیقت مجموع دو نوع اول تجارت الکترونیک که لارسون بدان اشاره می‏کند است. سایت‌های دی جی کالا، تهران کالا، بامیلو، شیپور، دیوار و غیره از این قبیل کسب و کارها هستند.

محدودیت‌های کسب و کارهای الکترونیک

یکی از مهمترین موانع گسترش تجارت الکترونیک و کسب و کارهای الکترونیک در میان مصرف کنندگان نبود حس اعتماد اساسی میان بیشتر شرکت‌ها و مشتریان‌ آن‌ها در محیط اینترنت است. در واقع، مصرف کنندگان به شرکت‌هایی که محصولات یا خدمات خود را از طریق اینترنت عرضه می‌کنند، به اندازه کافی اعتماد ندارند تا با آن‌ها رابطه برقرار کرده، به مبادله اطلاعات مالی و شخصی خود با این شرکت‌ها بپردازند. علت اصلی عدم تمایل مصرف کنندگان به خرید از طریق اینترنت، به مسائلی مانند امنیت و حریم شخصی افراد، قابلیت اعتماد شرکت‌ها و تکنولوژی وبسایت ارتباط دارد (ساجدی فر, اسفیدانی, وحدت نژاد, & محمودی آذر, ۱۳۹۱).

مثال‌هایی از کسب و کارهای آنلاین در ایران

در جدول زیر مثال‌هایی از کسب کارهای آنلاین ایران ارائه شده است.

جدول ۱. مثال‌هایی از کسب کارهای آنلاین ایران

تجارت الکترونیک و اشتغال زایی

تجارت الکترونیکی به دو صورت بر بازار کار اثر می‌گذارد؛ از طریق تاثیر بر مهارت نیروی کار و دستمزد (اثر مستقیم) و از طریق تاثیر بر بهره‌وری و تقاضای کار (اثر غیرمسقیم) (اکلاک،۲۰۰۲). گسترش تجارت الکترونیک باعث ایجاد فرصت شغلی جدید در زمینه‌‏هایی مانند کالاها و خدمات مرتبط با اطلاعات، سرگرمی‌ها، نرم افزارها و محصولات دیجیتال می‌‏شود. این در حالی است که شاغلی که در آنها تجارت الکترونیکی جایگزین روش سنتی انجام کسب و کار شود از بین خواهند رفت.

شواهد نشان می‏‌دهد کسب و کارهایی که در خرده فروشی فعالیت می‌کنند، مانند شرکت‌‏های پستی و آژانس‏‌های مسافرتی، بیشتر تحت تاثیر تجارت الکترونیکی قرار می‌‏گیرند. با این وجود تاثیر آن بسته به مناطق جغرافیایی، کشورها و صنایع مختلف، متفاوت است. برای مثال، تقریبا ۸۲ تا ۵۳ درصد از مشاغل ایجاد شده در آمریکا و اتحادیه اروپا به دلیل تجارت الکترونیکی بوده است. همچنین با افزایش بهره‌ وری در بلند مدت تقاضای نیروی کار از طریق ایجاد مشاغل جدید افزایش می‏‌یابد (کوپل، ۲۰۰۰).

تکنولوژی‏‌های جدید، تقاضا برای کارگران ماهر را افزایش می‌‏دهد، برخی از محققان معتقدند که این افزایش تقاضا برای کارگران ماهر می‌‏تواند دلیلی بر بدتر شدن توزیع درآمد باشد (برسناهان، ۱۹۹۹). به طور کلی تولیدات با مهارت‌های پایین و دستمزدهای کم از گسترش صنایع مرتبط با فاوا بهره‎‌مند نمی‌‏شود. بنابراین، رشد دستمزدهای واقعی در صنایع فاوا محور که دستمزد در آن‏ها معمولاً بالا است، اتفاق می‏‌افتد و صنایع دیگر تقریبا متاثر نخواهند شد (اکلاک، ۲۰۰۲).

نتایج نشان می‌‏دهد اثرات مستقیم و مرتبه دوم بر اشتغال به اندازه کافی بزرگ هستند و اثرات مستقیم زیان مشاغل را جبران می‌‏کنند (با فرض نرخ جانشینی کامل میان تجارت الکترونیک و صنایع سنتی) و تاییدی بر این مدعا است که تجارت الکترونیکی منجر به بهبود وضعیت اشتغال می‏‌شود (کنسالتینگ، ۱۹۹۸).

فضای کلی تجارت الکترونیک در صنعت خرده‌فروشی به صورت جدول زیر است که از مطالعه محمودزاده و دیگران (۱۳۹۷) استخراج شده است.

جدول ۲. فضای کلی تجارت الکترونیک در صنعت خرده‌فروشی

ماخذ: محمودزاده و دیگران (۱۳۹۷)

جمع‌بندی

با توجه به این که اینترنت در حال تغییر نحوه تعامل افراد با سازمان و نهادها است و از آن جا که با گسترش فناوری اطلاعات در جهان و ورود سریع آن به زندگی روزمره، مسائل و ضرورت‌های تازه‌ای به وجود آمده است، کسب و کارهای اینترنتی جایگزین کسب و کارهای سنتی می‌شوند.

نتیجه بررسی حکایت از این دارد که تجارت الکترونیکی به دو صورت بر بازار کار اثر می‌گذارد؛ الف-از طریق تاثیر بر مهارت نیروی کار و دستمزد (اثر مستقیم) و ب- از طریق تاثیر بر بهره وری و تقاضای کار (اثر غیرمسقیم).

گسترش تجارت الکترونیک باعث ایجاد فرصت شغلی جدید در زمینه‏‌هایی مانند کالاها و خدمات مرتبط با اطلاعات، سرگرمی‌ها، نرم افزارها و محصولات دیجیتال می‏‌شود. این در حالی است که شاغلی که در آنها تجارت الکترونیکی جایگزین روش سنتی انجام کسب و کار شود از بین خواهند رفت.