ناظر اقتصاد: در این نوشتار به بررسی اجمالی شرایط بیرونی و درونی اقتصاد ایران در سالهای اخیر خواهیم پرداخت. این مقاله برگرفته از کتاب رشد اقتصادی شتابان در ایران اثر دکتر محمد مخبر میباشد.
اقتصاد ایران در چند سال اخیر، شاهد تحولات بسیار چشمگیر در محیط بیرونی بوده است که همگی در جهت بازدارندگی توانمندیهای اقتصاد ملی و بلکه عامل انحراف و خالی شدن پتانسیلها به شمار میروند. بطور عمومی برخی از مهمترین چالشهای امروز اقتصاد ایران عبارتند از:
۱. تحریمهای اقتصادی شدید علیه اقتصاد ایران
تحریمهای اقتصادی شدید علیه جمهوری اسلامی ایران همچنان سایه آن بر سر اقتصاد ایران وجود داشته و الگوی تعامل خارجی (بیرون منطقه) و شاخصهای کلان داخلی را متأثر ساخته است. اثرگذاری این تحریمها به گونهای بود که اقتصاد ایران در سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ همزمان و تحت تأثیر تحریمهای بینالمللی وارد رکود تورمی بیسابقهای شد و در این دو سال نرخهای رشد اقتصادی منفی همراه با تورمهای بالا را تجربه کرد. در واقع، از بین شرایط بیرونی و درونی اقتصاد ایران، تحریمها مهمترین فاکتور تاثیرگذار بر اقتصاد ایران هستند.
بر اساس پیشبینی بانک جهانی، چنانچه رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۹۸ نیز منفی رقم بخورد، بعد از انقلاب اسلامی ایران، سومین باری است که طی دو سال متوالی، اقتصاد کشور دچار رکود میشود. چنین شرایط مشابهی یکبار طی سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۵ و بار دیگر طی سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ رخ داده است. با این حال باید در نظر داشت که اقتصاد ایران از دیرباز از برخی مشکلات ساختاری رنج برده است که علاوه بر ممانعت از پویایی و رشد مطلوب اقتصاد کشور، زمینه را برای آسیبپذیری اقتصاد کشور از فشارها یا تکانههای بینالمللی نظیر تحریمهای اقتصادی یا حتی کاهش قیمت نفت و… فراهم کرده است.
بنا به نظر دکتر محمد مخبر، برخی از مهمترین مشکلات ساختاری اقتصاد ایران عبارتند از: سهم بالای درآمدهای نفتی در صادرات و تأمین مالی واردات، سهم بالای نفت در بودجه دولت، کیفیت نامطلوب رشد اقتصادی (نرخ رشد متوسط و پرنوسان، اشتغالزایی پایین، سهم پایین بهرهوری در رشد و متکی بودن به درآمدهای نفتی) و اتکای اقتصاد ایران به تأمین مالی از طریق سیستم بانکی ناکارآمد.
تاثیر تحریمها
به عبارت بهتر تحریمهای وضع شده در سالهای اخیر در بستر مشکلات ساختاری مذکور و مدیریت ضعیف یا سوء مدیریت بحران، فشارهای قابل توجهی را به اقتصاد ملی وارد کرد به نحوی که ارزش پول ملی کاهش یافته، درآمد سرانه بیش از ۲۰ درصد تنزل پیدا کرد، رشد اقتصادی منفی به اقتصاد ملی تحمیل شد، نرخ تورم به مرز ۴۰ درصد رسید و کاهش قدرت خرید خانوارها که از سال ۱۳۸۵ آغاز شده بود، تشدید شد.
با این حال تحریمها تلنگرهایی را برای نظام مدیریت و برنامهریزی کشور نیز به دنبال داشت که میتوان از آن به عنوان منفعت مهم شرایط تحریم یاد کرد. تحریم بیش از همه میتواند موجب بازنگری در انگیزه دولتها در توزیع رانت حاصل از دسترسی به منابع سهلالوصول ناشی از صادرات نفت (و به تبع آن تن ندادن به اصلاحات ساختاری) شود و اگر چه تاکنون در نگرش دولتها، هزینه منفعتهای سیاسی کوتاهمدت و جناحی تداوم یافته است اما نشانههای پرداختن به برخی مسائل ساختاری اقتصادی ازجمله: تغییر رویه توزیع غیرهدفمند یارانههای نقدی، تحول در مدیریت سیستم بانکی و راهکارهای بدیل مبادلات ارزی، اصلاح نظام مالیاتی و همچنین بازنگری در تداوم وابستگیهای راهبردی و امنیت غذایی در چارچوب سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی آشکار شده است.
۲. کاهش صادرات نفت ایران
طبق گزارشات بانک مرکزی پایینترین میزان صادرات نفتی ایران قبل از برجام در سال ۱۳۹۳ برابر با ۱.۴ میلیون بشکه در روز بوده است. برخی از کارشناسان بعد از شروع تحریم های جدید کاهش ۱ میلیون بشکهای را برای نفت ایران پیشبینی کردهاند که در این شرایط صادرات نفت ایران مجددا به شرایطی نزدیک به قبل از برجام بازخواهد گشت.
۳. رکود اقتصادی در منطقه یورو و همچنین چشمانداز عدم افزایش رشد اقتصادی در چین
تجزیه و تحلیلها و پیشبینیهای موجود در چشمانداز اقتصاد جهانی نشان میدهند، بهبود اقتصاد جهانی با سرعتی بسیار کند و شکننده، ادامه دارد (بانکجهانی، ۲۰۱۵). نوسانات بازار دارایی جهانی، افت سرعت رشد در اقتصادهای پیشرفته، ادامه داشتن فشارهای نزولی برای اقتصادهای در حال ظهور و کشورهای با درآمد کمتر، ناآرامیهای منطقه خاورمیانه و وضعیت مبهم اقتصاد منطقه یورو از مهمترین تحولات اقتصاد جهانی میباشند.
کاهش رشد اقتصادی چین بهعنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای جهان و همچنین از بزرگترین شرکای تجاری ایالات متحده آمریکا میتواند تاثیر قابل ملاحظهای بر ارزش دلار در سطح بینالمللی داشته باشد.
باید این موضوع را متذکر شد که کاهش رشد اقتصادی چین محصول تغییر نگرش و تغییر رویکرد سیاستگذاران اقتصادی این کشور در فضای پس از بحران مالی و اقتصادی ۲۰۰۸ است. بدین ترتیب که اقتصاد چین طی بیش از دو یا سه دهه گذشته متکی بر سرمایهگذاری و دستیابی به مازادهای صادراتی از طریق دستکاری در نرخ ارز بوده است. حال آنکه رویکرد کنونی اقتصاد این کشور توسعه اقتصاد داخلی و انتقال پیچیده به سمت رشد پایدارتر بر پایه خدمات و مصرف است.
نظام اقتصادی چین
شاید فروپاشی نظام اقتصادی چین در ظاهر ناشدنی به نظر برسد ولی این اقتصاد بزرگ به لحاظ سیستم مالی مشکل عظیمی دارد که از درون، اقتصاد آن کشور را فرسوده کرده است. آن مشکل بزرگ چیزی نیست جز بدهی سربهفلک کشیده شرکتهای چینی، سیستم بانکی آن کشور و دولت چین.
رشد اقتصادی چین در سومین فصل از سال ۲۰۱۸ به ۶.۵ درصد رسیده است، یعنی کمترین سطح بعد از بحران مالی جهان در سال ۲۰۰۸ میلادی. از سوی دیگر فروش خودرو در چین برای اولین بار در ۲۰ سال گذشته در سال ۲۰۱۸ کاهش پیدا کرد.
حتی شرکت اپل هشدار داده که افت شدید فروش محصول آیفون آن شرکت در چین میتواند نشان از سیر نزولی سود شرکتهای بزرگ در آن کشور باشد.
حل مسئله تعرفهها با آمریکا شاید بتواند کمکی به شرکتهای چینی باشد اما سقوط واردات چین در ماه دسامبر ۲۰۱۸ نشان میدهد که رشد اقتصاد این کشور در حال کند شدن است و مراوده با آمریکا چندان دردی از آن دوا نخواهد کرد.
بحران قریب الوقوع چین به شکلی که در سال ۲۰۰۸ در آمریکا به وقوع پیوست شاید آن طور پر سر و صدا نباشد، اما قطعاً چنین بحرانی در راه است زیرا بانکها مطالبات وصول نشده زیادی دارند و بسیاری از شرکتهای چینی در مرز ورشکستگی قرار دارند.
۴. شرایط درونی اقتصاد ایران
در این قسمت به وضعیت «محیط کسب و کار» اشاره میکنیم. مقصود از محیط کسب و کار مجموعه عواملی است که بر اداره یا عملکرد بنگاهها اثر دارند ولی تقریباً خارج از کنترل مدیران بنگاهها هستند. قوانین و مقررات، بیثباتی اقتصاد کلان و نرخهای ارز و مواد اولیه، سهولت عرضه محصولات به بازار و خرید مواد اولیه، میزان فساد اداری، فرهنگ کاری و مصرفی (میل مردم به مصرف کالاهای خارجی یا داخلی) و حتی وضعیت جوی (بارندگی، ریزگرد و …) ازجمله مؤلفههای محیط کسب وکار محسوب میشوند.
هرچه میزان بار مقررات کمتر باشد یعنی قوانین و مقررات از جمله میزان و شرایط پرداخت مالیاتها و عوارض، صدور مجوزهای کسب و کار، محدودیتهای زیست محیطی، استخدام نیروی کار و … سادهتر، شفافتر و روانتر باشد و نیز هر اندازه ضمانت اجرای قوانین و قراردادها و تعهدات فعالان اقتصادی با یکدیگر و با حکومت، بیشتر باشد، تمایل به سرمایهگذاری بیشتر و اداره بنگاهها سهلتر خواهد بود (بانک جهانی، ۲۰۱۵).
گزارش سهولت انجام کسب و کار
گزارشهای سالیانه «سهولت انجام کسب و کار» که از سال ۲۰۰۵ توسط بانک جهانی منتشر میشوند، مراحل، زمان و هزینه انجام کسب وکار را در قالب ۱۰ نماگر متفاوت محاسبه میکنند. وضعیت ایران در گزارش بهبود انجام کسب و کار ۲۰۱۹ و در مقایسه با بهترین وضعیت در کشورهای موضوع سند چشمانداز ۱۴۰۴ و نیز بهترین کشور جهان در هر نماگر در جدول (۱) قابل مشاهده است.
جدول ۱: مقایسه وضعیت ایران در نماگرها و مؤلفههای گزارش انجام کسب و کار با بهترین کشور(های) سند چشمانداز و جهان
بهترین کشور | بهترین عملکرد منطقه چشمانداز ۱۴۰۴ | ایران ۲۰۱۹ | ایران ۲۰۱۸ | عنوان |
نیوزیلند | گرجستان با رتبه ۶ | ۱۲۸ | ۱۲۴ | رتبه کل |
مؤلفههای شروع کسب و کار | ||||
نیوزیلند | گرجستان (رتبه ۲ جهان) | ۱۷۳ | ۹۷ | رتبه |
نیوزیلند ۱ مرحله | گرجستان ۱ مرحله | ۱۰ | ۸.۵ | تعداد مراحل |
نیوزیلند نصف روز | گرجستان ۲ روز | ۷۲ | ۱۵ | مدت زمان (روز) |
اسلوانی صفر | قزاقستان ۰.۳ | ۱.۲ | ۱.۴ | هزینه (درصد از درآمد سرانه) |
۱۳۱ کشور صفر | ۱۷ کشور صفر | ۰ | ۰ | حداقل سرمایه (درصد از درآمد سرانه) |
مؤلفههای اخذ مجوز ساخت و ساز | ||||
هنگکنگ | امارات (رتبه ۵ جهان) | ۸۶ | ۲۵ | رتبه |
۳ کشور ۷ مرحله | گرجستان ۱۱ مرحله | ۱۶ | ۱۵ | تعداد مراحل |
کره جنوبی ۲۷.۵ روز | امارات ۵۰.۵ روز | ۱۳۰ | ۹۹ | مدت زمان (روز) |
۳ کشور ۰.۱ درصد | گرجستان و عراق ۰.۳ | ۶.۶ | ۲ | هزینه (درصد از ارزش انبار) |
سه کشور ۱۵ | امارات ۱۵ | ۱۲.۵ | ۱۲.۵ | شاخص کنترل کیفیت ساخت (۰-۱۵) |
مؤلفههای دسترسی به برق | ||||
امارات | امارات (رتبه ۱ جهان) | ۱۰۸ | ۹۹ | رتبه |
۱۴ کشور ۳ مرحله | امارات ۲ مرحله | ۶ | ۶ | تعداد مراحل |
کره جنوبی ۱۸ روز | امارات ۱۰ روز | ۷۷ | ۷۷ | مدت زمان (روز) |
امارات و چین و ژاپن صفر درصد | امارات صفر درصد | ۹۲۳.۱ | ۱۰۶۴.۹ | هزینه (درصد از درآمد سرانه) |
۲۶ کشور ۸ | قزاقستان و امارات ۸ | ۵ | ۵ | شفافیت تعرفهها و اطمینان به عرضه (۰-۸) |
مؤلفههای ثبت مالکیت | ||||
نیوزیلند | گرجستان (رتبه ۴ جهان) | ۹۰ | ۸۷ | رتبه |
۴ کشور ۱ مرحله | گرجستان ۱ مرحله | ۶ | ۷ | تعداد مراحل |
۲ کشور ۱ روز | گرجستان ۱ روز | ۳۱ | ۱۲ | مدت زمان (روز) |
۵ کشور صفر درصد | گرجستان و عربستان صفر درصد | ۵.۷ | ۵.۷ | هزینه (درصد از ارزش دارایی) |
۵ کشور ۲۸.۵ | قرقیزستان ۲۴ | ۱۵ | ۱۵ | شاخص کیفیت مدیریت زمین (۰-۳۰) |
مؤلفههای اخذ اعتبارات | ||||
نیوزیلند | گرجستان (رتبه ۱۲ جهان) | ۹۹ | ۹۰ | رتبه |
۳ کشور ۱۲ | گرجستان ۹ | ۲ | ۲ | شاخص قدرت حقوق قانونی (۰-۱۲) |
۳۶ کشور ۸ | ۸ کشور ۸ | ۸ | ۸ | شاخص عمق اطلاعات اعتباری (۰-۸) |
۴ کشور۱۰۰ دردصد | ترکیه ۷۷.۷ درصد | ۵۷.۵ | ۵۵.۸ | پوشش ثبت سوابق اعتباری افراد در بخش خصوصی (درصد از بزرگسالان) |
۲۴ کشور ۱۰۰ دردصد | گرجستان ۱۰۰ درصد | ۵۸.۳ | ۵۴.۷ | پوشش ثبت سوابق اعتباری افراد در بخش دولتی (درصد از بزرگسالان) |
مؤلفههای حمایت از سرمایهگذاران خرد | ||||
قزاقستان | قزاقستان (رتبه ۱ جهان) | ۱۷۳ | ۱۷۰ | رتبه |
۱۳ کشور ۱۰ | امارات و آذربایجان ۱۰ | ۷ | ۷ | شاخص میزان افشاء (۰-۱۰) |
کامبوج و کنیا ۱۰ | ۴ کشور ۹ | ۴ | ۴ | شاخص میزان مسئولیت مدیر (۰-۱۰) |
جیبوتی ۱۰ | ۳ کشور ۹ | ۱ | ۱ | شاخص سهولت دادخواست سهامداران (۰-۱۰) |
قزاقستان و هند ۱۰ | قزاقستان ۱۰ | ۳ | ۳ | شاخص میزان حقوق سهامداران (۰-۱۰) |
۶ کشور ۹ | ۳ کشور ۹ | ۳ | ۳ | شاخص میزان کنترل و مالکیت (۰-۱۰) |
۶ کشور ۱۰ | ۲ کشور ۱۰ | ۲ | ۲ | شاخص میزان شفافیت شرکتی (۰-۱۰) |
مؤلفههای پرداخت مالیات | ||||
هنگکنگ | قطر و امارات (رتبه ۲ جهان) | ۱۴۹ | ۱۵۰ | رتبه |
عربستان و هنگکنگ ۳ بار | عربستان ۳ بار | ۲۰ | ۲۰ | تعداد پرداخت در هر سال |
امارات ۱۲ ساعت | امارات ۱۲ ساعت | ۲۱۶ | ۳۴۴ | زمان صرف شده (ساعت در هر سال) |
برونئی ۸ | قطر ۱۱.۳ | ۴۴.۷ | ۴۴.۷ | نرخ کل مالیات (درصد از سود) |
جزایر سلیمان ۱۰۰ | یمن ۹۶.۳۴ | ۷.۹۶ | ۲۶.۸۸ | فرآیندهای پس از اظهار مالیات |
مؤلفههای تجارت فرامرزی | ||||
۱۶ کشور با رتبه ۱ | گرجستان (رتبه ۴۳ جهان) | ۱۲۱ | ۱۶۶ | رتبه |
۱۷ کشور صفر ساعت | گرجستان ۶ ساعت | ۱۰۱ | ۱۰۱ | زمان برای صادرات: گمرک مرزی (ساعت) |
۱۹ کشور صفر | قرقیزستان ۱۰ | ۴۱۵ | ۵۶۵ | هزینه برای صادرات: گمرک مرزی (دلار) |
۲۷ کشور ۱ ساعت | ارمنستان و گرجستان ۲ ساعت | ۳۳ | ۱۵۹ | زمان برای صادرات: اسناد (ساعت) |
۱۹ کشور صفر | گرجستان صفر دلار | ۶۰ | ۱۲۰ | هزینه برای صادرات: اسناد (دلار) |
۲۲ کشور صفر ساعت | قزاقستان ۲ ساعت | ۱۴۱ | ۱۴۱ | زمان برای واردات: گمرک مرزی (ساعت) |
۲۸ کشور صفر | ارمنستان و قزاقستان صفر | ۶۶۰ | ۶۶۰ | هزینه برای واردات: گمرک مرزی (دلار) |
۳۱ کشور ۱ ساعت | ارمنستان و گرجستان ۲ ساعت | ۴۰ | ۱۹۲ | زمان برای واردات: اسناد (ساعت) |
۳۰ کشور صفر | قزاقستان صفر | ۹۰ | ۱۹۷ | هزینه برای واردات: اسناد (دلار) |
مؤلفههای سهولت اجرای قراردادها | ||||
سنگاپور | قزاقستان (رتبه ۴ جهان) | ۸۹ | ۸۰ | رتبه |
سنگاپور ۱۶۴ روز | ازبکستان ۲۲۵ روز | ۵۰۵ | ۵۰۵ | مدت زمان (روز) |
ایسلند ۹ درصد | بحرین ۱۴.۷ درصد | ۱۹.۳ | ۱۷ | هزینه (درصد از طلب) |
قزاقستان ۱۶ | قزاقستان ۱۶ | ۵ | ۵ | شاخص کیفیت فرآیندهای قضایی (۰-۱۸) |
مؤلفههای ورشکستگی و پرداخت دیون | ||||
ژاپن | رژیم اشغالگر قدس (رتبه ۲۹ جهان) | ۱۳۱ | ۱۶۰ | رتبه |
ژاپن ۹۲.۴ | رژیم اشغالگر قدس ۸۶ | ۳۷.۱ | ۱۵.۴ | نرخ بازستانی (احیا) بنگاه (سنت در هر دلار) |
ایرلند ۰.۴ سال | ۳ کشور ۱.۵ سال | ۱.۵ | ۴.۵ | زمان (سال) |
نروژ ۱ درصد | عمان ۳.۵ درصد | ۱۵ | ۱۵ | هزینه (درصد از دارایی) |
۷ کشور ۱۵ | قزاقستان ۱۵ | ۵ | ۵ | شاخص قدرت قوانین ورشکستگی (۰-۱۶) |
منبع: www.data.worldbank.org/data-catalog/doing-business-database
بر اساس گزارش سهولت انجام کسب و کار بانک جهانی، ۲۰۱۹ که توسط بخش کسب و کار بانک جهانی منتشر گردیده است، ایران با کسب نمره ۵۶.۹۸ در رده ۱۲۸ قرار گرفته است. این گزارش نشان میدهد علیرغم افزایش امتیاز، جایگاه بینالمللی کشور نسبت به سال ۲۰۱۷، ۴ رتبه تنزل یافته است و از رتبه ۱۲۴ در بین ۱۹۰ کشور به رتبه ۱۲۸ نزول پیدا کرده است.
ایران از میان ۱۰ زیرشاخص مورد بررسی در دو زیرشاخص «پرداخت مالیات» و «تجارت برونمرزی» موفق به انجام اصلاحات شده است. در زمینه پرداخت مالیات، راه اندازی سیستم آنلاین و در زمینه تجارت برون مرزی، راه اندازی پنجره واحد تجارت دلیل این موفقیت بوده است.
ایران در زیرشاخصهای شروع کسبوکار، حمایت از سرمایهگذاران خرد و پرداخت مالیات عملکرد بسیار ضعیفی را از خود نشان داده است اما در زیرشاخصهای دیگری مانند شرایط صدور مجوز ساختوساز، اخذ اعتبار و اجرای قراردادها رتبهای در حد متوسط کسب کرده است.

در رتبهبندی ۲۰۱۹، بهترین جایگاه ایران چه از لحاظ نمره و چه رتبه مربوط به شاخص «دریافت مجوزهای ساخت» است. در این شاخص ایران توانست با کسب نمره ۶۹.۱۱ در رتبه ۸۶ قرار گیرد (البته نمره و رتبه این شاخص نسبت به گزارش سال قبلی کاهشی چشمگیر یافته است).
بدترین عملکرد ایران نیز مربوط به شاخص «حمایت از سرمایهگذاران خرد» است که با امتیاز ۳۳.۳۳ در جایگاه ۱۷۳ ایستاده است.