ناظر اقتصاد: در اکثر کشورها، اخذ مالیات یکی از مهم‌ترین و باثبات‌ترین منابع کسب درآمد برای دولت‌ها می‌باشد. در بین انواع مالیات‌های موجود نیز یکی از بهترین روش‌ها اخذ مالیات، مالیات بر ارزش افزوده می باشد.
مالیات بر ارزش افزوده چیست؟
مالیات بر ارزش افزوده یک نوع مالیات چند مرحله‌ای است که در مراحل مختلف زنجیره واردات، تولید و توزیع براساس درصدی از ارزش افزوده کالاهای تولید شده یا خدمات ارائه شده در هر مرحله اخذ می‌گردد. در حال حاضر حدود ۱۵۰ کشور جهان از این روش مالیاتی استفاده می‌نمایند که نرخ‌های آن بین ۳ الی ۲۵ درصد در کشورهای مختلف، نوسان دارد.
جدول ۱: مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای مختلف
| کشور | میزان مالیات بر ارزش افزوده(%) |
آلبانی | ۲۰ |
الجزایر | ۱۹ |
اتریش | ۲۰ |
آذربایجان | ۱۸ |
| بلژیک | ۲۱ |
| دانمارک | ۲۵ |
| ایران | ۹ |
| قطر | ۱۶ |
| لبنان | ۱۱ |
دولت‌ها با اخذ این نوع مالیات به شفاف سازی معاملات اقتصادی، گسترش پایه‌های مالیاتی براساس مصرف، افزایش درآمدهای مالیاتی قابل اتکا، توسعه عدالت مالیاتی، اقدام می‌کنند. عمده‌ترین عیب این نوع مالیات آثار احتمالی بر روی نرخ تورم است. مالیات بر ارزش افزوده بیش از ۶۰ سال قدمت دارد. اما تصویب قانون مالیات بر ارزش افزوده در کشور ما یک پروسه طولانی را از سال ۱۳۶۶ لغایت ۱۳۸۷ طی نموده است و در نهایت در تیرماه ۱۳۸۷ جهت اجرا ابلاغ گردید. نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده در مواد ۱۶ ،۱۵ ،۱۴، ۱۷ قانون مالیات بر ارزش افزوده بیان شده است.
مالیات بر ارزش افزوده یا (Value Added Tax) یک مالیات عام است که بر همه کالاها و خدمات مگر کالاها و خدماتی که معاف از مالیات باشند اعمال می‌شود. مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی است که از کل مراحل تولید و توزیع کالاها و خدمات دریافت می‌شود.
مثالی عینی از مالیات بر ارزش افزوده
هر خدمات یا محصولی که تولید می‌شود برای تولید آن مراحل مختلفی طی می‌شود مثلا برای تولید یک مانتو در یک کارگاه مانتو دوزی اول پارچه مانتو توسط تولید کننده پارچه تولید می‌شود، نخ برای دوخت مانتو توسط تولید کننده دیگر تهیه می‌شود و سایر ملزومات یک مانتو هم توسط تولید کننده‌های دیگر فراهم شده و در نهایت صاحب کارگاه مانتو دوزی آن‌ها را خریداری و مانتو دوخته می‌شود و بعد مانتو به مغازه دار و در نهایت به خریدار عرضه می‌شود.
قیمت مانتو در هر یک از مراحل بالا افزایش می‌یابد که این افزایش قیمت در واقع به خاطر کاری است که در مراحل مختلف روی مانتو انجام گرفته است. این ارزش اضافی آمده روی مانتو را در مراحل مختلف تولید به بیان ساده ارزش افزوده می‌گویند.
در واقع ارزش افزوده اختلاف بین ارزش کالاها و خدمات فروخته شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری شده است. به بیان ساده مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی است که خریدار هنگام خرید کالا و خدمات به فروشنده می‌پردازد و فروشنده نیز باید در دوره‌های زمانی مشخص آن را به دولت و سازمان امور مالیاتی کشور پرداخت نماید.
نحوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده
نحوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده بصورت خود اظهاری در اظهارنامه مالیاتی است که توسط صاحبان کسب و کار و مشاغل باید پرداخت شود. از مزایای پرداخت مالیات بر ارزش افزوده این است که در مورد مشاغلی که تحت پوشش مالیاتی قرار گرفتن آن‌ها دشوار است، می‌تواند اجرا شود و از فرار مالیاتی آن‌ها جلوگیری نماید. ضمن اینکه مالیات بر ارزش افزوده درآمد مالیاتی را به میزان قابل توجهی برای دولت افزایش می‌دهد.
مزایای دریافت مالیات بر ارزش افزوده
اصلی‌ترین دلایلی که برای توجیه مالیات بر ارزش افزوده عنوان می‌شود عبارت‌اند از:
ساده و آسان بودن اجرای آن
اجرای این امر به طور عمده به دلیل ساده بودن ساختار اخذ آن است، درک نحوه محاسبه و اخذ آن برای مؤدیان آسان بوده و جمع‌آوری آن نیز برای مأمور وصول سهل است و با سرعت زیاد انجام می‌شود. و هزینه وصول آن ناچیز است زیرا همه مؤدیان توأماً نقش مأمور مالیاتی را برای دستگاه مالیاتی ایفا می‌کنند.
انعطاف پذیری
در هنگام رونق اقتصادی چون این نوع مالیات بر ارزش افزوده کالاها و خدمات اعمال می‌شود با افزایش سطح تولید و ارزش افزوده میزان وصولی از این منبع افزایش می‌یابد، از طرف دیگر در زمان رکود اقتصادی با کاهش سطح تولیدات و ارزش افزوده موسسات اقتصادی سطح وصولی مالیات بر ارزش افزوده نیز تقلیل می-یابد. و در نتیجه از فشار فزاینده بار مالیاتی بر طبقات مختلف جامعه در زمان رکود کاسته می‌شود.
درآمدزایی برای تأمین هزینه‌های دولت
به سبب وسعت دامنه منابع، وصول این مالیات معمولا بیشتر کالاها و خدمات را در بر می‌گیرد. این مالیات به (ماشین چاپ اسکناس) برای دولت معروف شده است.
وجود مکانیزم کنترل متقابل در قبال فرار از پرداخت مالیات
چون اجرا شدن تکلیف کسر و پرداخت مالیات توسط فروشنده، پای خریدار کالای او را برای منظور کردن مالیات متعلق به خریدها به میان می‌کشد، لذا منافع یک طرف، زیان طرف دیگر را موجب می‌شود و در صورت مؤثر بودن سیستم کنترل امکان فرار مالیاتی در حداقل خواهد بود.
مقرون به صرفه بودن (کارایی بالا)
به لحاظ اینکه وظیفه کسر و وصول مالیات بر ارزش افزوده به فروشندگان کالا و خدمات تکلیف می‌شود از هزینه کم و راندمان بالایی برخوردار است.
مستند کردن سیستم مالیات بر درآمد
مالیات بر ارزش افزوده به ترتیبی است که خود به خود معاملات فی مابین اشخاص را مستند و متکی به فاکتور می‌کند و در نتیجه زمینه تشخیص مالیات بر درآمد را براساس واقع فراهم می‌سازد.
سهولت کنترل و حسابرسی
چون در صورتحساب یا فاکتور فروش برای محاسبه و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده اقلام فروش کالا و خدمات در ستون‌های مربوط درج می‌شود و بر مأخذهای مزبور اعمال نرخ و تعیین مالیات می‌شود بنابراین به‌ویژه در موارد تک نرخی سیستم کنترل ساده و مؤثر است.
انتظار سیستم بازرگانی مالیات بر ارزش افزوده
به جریان معاملات و مبادلات کالاها نظم می‌بخشد و آن‌ها را مستند و قابل کنترل می‌کند و در نتیجه امکان تصمیم‌گیری‌های سنجیده را در امور اقتصادی برای دولت فراهم می‌کند. مالیات بر ارزش افزوده تسهیلات حقوقی و قانونی روش خود اظهاری را که یکی از اهداف سیستم‌های مالی طرح ساماندهی اقتصادی کشور است ایجاد می‌کند.
اجتناب از پدیده مالیات مضاعف
به طور کلی هرگاه نرخ مؤثر مالیات بیش از نرخ اسمی آن باشد این حالت را مالیات مضاعف گویند. مالیات مضاعف هم در مالیات بر فروش یک مرحله‌ای و هم در مالیات بر فروش چند مرحله‌ای می‌تواند به وجود آید. مالیات بر ارزش افزوده اگر به طور کامل اجرا شود مالیات مضاعف به وجود نخواهد آمد.
تنظیم تراز پرداخت‌ها
با اجرای این مالیات بر واردات و معاف بودن مالیات کالاهای صادراتی (قاعده مقصد) که در بیشتر کشورها به همین ترتیب عمل می‌شود مالیات بر ارزش افزوده، تنظیم کننده تراز پرداخت‌ها خواهد بود.
خنثی بودن یا بی تفاوتی
مالیات بر ارزش افزوده از نظر اقتصادی یک مالیات خنثی یا بی تفاوت به حساب می‌آید. بدین معنی که بر روی عوامل تولید (سرمایه گذاری ، اشتغال و …) و نیز تصمیم گیری‌های اقتصادی مؤسسات و اشخاص بی تأثیر است.
سهم بالای مالیات بر ارزش افزوده اخذ شده قبل از سطح خرده فروشی
تجربیات دیگر کشورهای جهان نشان می‌دهد که بیشتر مالیات بر ارزش افزوده اخذ شده قبل از سطح خرده فروشی است. و این امر یک مزیت عمده برای اجرای این نوع مالیات در کشوهای در حال توسعه است چون در اغلب این کشورها تعداد بنگاه‌های خرده فروشی با مقیاس کوچک بسیار زیاد است و گسترش و گستردگی مالیات بر ارزش افزوده به سطح خرده فروشی از نظر اجرای آن بسیار پرهزینه و مشکل ساز است.
در مالیات بر ارزش افزوده چون مؤدیان برای استفاده از اعتبار مالیاتی، ملزم به ارائه سند و فاکتور خرید و فروش خواهند بود. این عامل باعث شناسایی میزان معاملات و مبنای مالیات‌های دیگر را فراهم می‌کند.
استمرار و قابلیت اطمینان وصول
چون این مالیات در جریان سال مالی توسط اشخاص کسر و وصول می‌شود و به علاوه متکی به معاملات بازرگانی است، بنابراین از نظر استمرار و قابلیت اطمینان وصولی موقعیت منحصر به فرد دارد و تعویق وصولی که در نظام مالیات بر درآمد معضلی به حساب می‌آید در مالیات بر ارزش موردی نخواهد داشت.
کالاها و خدمات معاف از مالیات ارزش افزوده در ایران کدامند؟
کالاها و خدمات زیادی معاف از ارزش افزوده هستند که هر یک در گروههای مشخصی طبقه بندی میشوند. به همین دلیل سازمان امور مالیاتی گروه کالاها و خدمات و نوع فعالیت‌های خاصی را تعیین نموده که مودیان بتوانند به راحتی مشمولیت یا عدم مشمولیت فعالیت خود را مشخص کنند. موارد معاف از ارزش افزوده در ماده ۱۲ قانون مالیات ارزش افزوده تعیین شده و شامل اقلام زیر می‌باشد:
- محصولات کشاورزی فرآوری نشده
- دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و نوغان (منظور از نوغان پرورش کرم ابریشم می‌باشد)
- انواع کود، سم، بذر و نهال
- آرد خبازی، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات و سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیر خشک مخصوص تغذیه کودکان
- کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات
- کالاهای اهدایی به صورت بلاعوض به وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی و نهادهای عمومی غیر دولتی با تأیید هیأت وزیران و حوزه‌های علمیه با تأیید حوزه گیرنده هدایا
- کالاهایی که همراه مسافر و برای استفاده شخصی تا میزان معافیت مقرر طبق مقررات صادرات و واردات، وارد کشور می‌شود. مازاد بر آن طبق مقررات این قانون مشمول مالیات خواهد بود
- انواع دارو، لوازم مصرفی درمانی، خدمات درمانی (انسانی ،حیوانی و گیاهی) و خدمات توان‌بخشی و حمایتی
- خدمات مشمول مالیات بر درآمد حقوق، موضوع قانون مالیات‌های مستقیم
- خدمات بانکی و اعتباری بانک‌ها، مؤسسات و تعاونی‌های اعتباری و صندوق‌های قرض الحسنه مجاز و خدمات معاملات و تسویه اوراق بهادار و کالا در بورس‌ها و بازارهای خارج از بورس
- خدمات حمل و نقل عمومی مسافری درون و برون شهری جاده‌های، ریلی، هوایی و دریایی
- فرش دستباف
- انواع خدمات پژوهشی و آموزشی که طبق آئین نامه‌های که با پیشنهاد مشترک وزارتخانه‌های علوم تحقیقات و فناوری، امور اقتصادی و دارایی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آموزش و پرورش و کار و امور اجتماعی ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.
- خوراک دام و طیور
- رادار و تجهیزات کمک ناوبری هوانوردی ویژه فرودگاه‌ها براساس فهرستی که به پیشنهاد مشترک وزارت راه و ترابری و وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه و ظرف مدت شش ماه از تاریخ تصویب این قانون به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.
- اقلام با مصارف صرفاً دفاعی (نظامی و انتظامی) و امنیتی بر اساس فهرستی که به پیشنهاد مشترک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد. فهرست مذکور از اولین دوره مالیاتی پس از تصویب هیأت وزیران قابل اجراء خواهد بود.
جمع‌بندی
مالیات بر ارزش افزوده مالیات غیر مستقیمی است که مصرف‌کننده (خریدار) آن را به همراه بهای خرید کالا یا خدمات می‌پردازد و دریافت‌کننده (فروشنده) موظف است مقدار مالیات دریافتی را به خزانه دولت واریز کند.
از آنجا که خود فروشنده نیز ضمن خرید اولیه چنین مالیاتی را پرداخته ولی مصرف‌کننده محسوب نمی‌شود، او حق دارد کل «مالیات‌های ارزش افزوده» پرداختی خود را از کل «مالیات بر ارزش افزوده»های دریافتی کسر کرده و مابه تفاوت را به دولت بپردازد. در حال حاضر حدود ۱۵۰ کشور در دنیا از این روش استفاده می-کنند و نرخ مالیات بر ارزش افزوده متفاوتی را نیز مورد استفاده قرار می‌دهند. برای مثال نرخ مالیات بر ارزش افزوده در دانمارک ۲۵ درصد، در ایران ۹ درصد و در قطر ۱۶ درصد است.
