ناظر اقتصاد: هر کشوری برای حضور فعال در بازارهای جهانی باید استانداردهای خود را به سطح جهانی برساند و در این میان باید به زیرساخت‌های داخلی توجه ویژه‌ای شود. یکی از علل ضعف صادرات غیرنفتی در کشور، ضعف زیرساخت‌های مناطق آزاد تجاری و اقتصادی و نبود زیرساخت‌های مناسب حمل و نقل صادرات غیرنفتی است.
وضعیت مناطق آزاد تجاری
مناطق آزاد در توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه مانند ایران نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. در ایران دو گونه منطقه خاص برای فعالیت اقتصادی با امتیازات خاص وجود دارد. گونه اول منطقه آزاد تجاری صنعتی و گونه دوم مناطق ویژه اقتصادی است. اما افکار عمومی و حتی برخی از سرمایه‌گذاران تعاریف و تفاوت‌های این مناطق را به درستی نمی‌دانند. حال آن که قوانین و مقررات این مناطق با یکدیگر متفاوت است هر دوی مناطق با یک رویکرد ایجاد شده‌اند. با این حال کمیت و کیفیت مشوق‌هایی که در این مناطق به سرمایه‌گذاران ارائه می‌شود متفاوت است.
واقعیت آن است که مناطق آزاد در حوزه عملیاتی با اهداف بیان شده از جمله توسعه صادرات فاصله دارند. برخی از دلایل فاصله گرفتن از صادرات و عدم رسیدن به اهداف تعیین شده از نظر کارشناسان و مسئولان به شرح زیر می‌باشد:
- نگاه کمی به ایجاد مناطق آزاد در کشور وجود دارد و نگاه کیفی به مناطق موجود کم است.
- این مناطق برای تامین اعتبارات و هزینه‌های خود مجبور شده‌اند تنوع منابع درآمدی خود را گسترش دهند که باعث شده به واردات و فروشی اراضی روی بیاورند و کمتر به صادرات غیرنفتی توجه شود.
- در این مناطق زیرساخت‌های مناسبی مانند فرودگاه، تاسیسات بندری و شبکه‌های حمل و نقل مناسب وجود ندارد.
زیرساخت‌های حمل و نقل صادرات غیرنفتی
وجود زیرساخت‌های حمل و نقل یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین الزامات به‌منظور توسعه صادرات غیرنفتی در کشور است. با توجه به اینکه ایران از نظر موقعیت جغرافیایی دارای شرایط مناسب و منحصر به فرد است اما عملکرد سیستم حمل و نقل صادرات غیرنفتی دارای کارایی لازم نمی‌باشد. بخشی از مشکل گران بودن کالاهای ایرانی در بازار جهانی مربوط به ضعف زیرساخت‌های حمل و نقل است. سهم قابل توجه هزینه حمل و نقل کشور در قیمت تمام شده محصولات نسبت به بهای تمام شده محصولات رقبای خارجی باعث کاهش قدرت رقابتی کالاهای ایرانی شده است.
در زمینه حمل و نقل، توسعه ناوگان ریلی در مکان‌هایی که امکان آن وجود دارد در حمل و نقل حجم بالای کالا نسبت به حمل و نقل جاده‌ای مزایای فراوانی دارد. این امر باعث کاهش مصرف سوخت، آلودگی و کاهش تعداد کشته‌شدگان تصادفات جاده‌ای می‌شود و صرفه جویی اقتصادی ایجاد می‌کند.
شاخص اقتصادی توانمندسازی تجاری در سال ۲۰۱۶ توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده است. در شاخص توانمندسازی تجاری باید به این موضوع توجه شود که این شاخص کل تجارت را دربر می‌گیرد و واردات و صادرات نفتی را نیز در نظر می‌گیرد و مختص به صادرات غیرنفتی نمی‌باشد. شاخص توانمندسازی تجاری دارای زیرشاخص‌هایی می‌باشد و هر کدام از این زیرشاخص‌ها خود نیز دارای زیرشاخص‌هایی هستند. در این بخش به بررسی دو زیرشاخص کلی در زمینه حمل و نقل پرداخته شده است. زیرشاخص قابلیت دسترسی و کیفیت زیرساخت حمل و نقل در ایران که نسبت به ۱۳۶ کشور جهان رتبه‌بندی شده است، یکی از این دو زیرشاخص است که در جدول ۱ ارائه شده است. (Global Enabling Trade Report 2016, World Economic Forum).
جدول ۱- زیر شاخص‌های، شاخص قابلیت دسترسی و کیفیت زیرساخت حمل و نقل از زیر مجموعه شاخص توانمندسازی تجاری
زیر شاخص‌های قابلیت دسترسی و کیفیت زیرساخت حمل و نقل | رتبه |
کیلومتر صندلی در دسترس در خطوط هوایی | ۶۳ |
کیفیت زیرساخت حمل و نقل هوایی | ۱۰۹ |
کیفیت زیرساخت راه آهن | ۴۶ |
شاخص ارتباط خطوط کشتیرانی | ۵۶ |
| کیفیت زیرساخت بندرها | ۷۲ |
| شاخص کیفیت جاده | ۳۹ |
| کیفیت جاده‌ها | ۶۶ |
| قابلیت دسترسی و کیفیت زیرساخت حمل و نقل | ۶۹ |
همان‌طور که در جدول مشخص است رتبه ایران در این زیرشاخص ۶۹ است. مهم‌ترین راهبردی که دولت برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل می‌تواند انجام دهد مشارکت بخش خصوصی و سرمایه گذاری مستقیم خارجی برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل است. این امر به خصوص در مناطق آزاد به علت موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی ایران، که می‌تواند یک پل ارتباطی مناسب برای ورود کالاهای کشورهای اروپایی و آسیایی جنوب شرقی به کشورهای هم‌جوار و CIS باشد امکان پذیر است. البته، به این شرط که بتوان با ایجاد ثبات اقتصادی و تعاملات بین‌المللی در حدی متعارف ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش داد.
به عنوان مثال در بسیاری از کشورها از جمله هند، چین و ترکیه طرح‌های بسیار عظیم حمل و نقل با اعتبار ده‌ها میلیارد دلاری در حال اجرا است که در بخش تأمین مالی بخش غیردولتی داخلی و سرمایه گذاری خارجی نقش اصلی را دارند. همان‌طور که بیان شد به علت موقعیت مکانی مناسب ایران در آسیا و وجود مناطق آزاد ایران، کشور دارای پتانسیل مناسبی در زمینه صادرات مجدد است.
یکی از مشکلات در بخش حمل و نقل صادرات غیرنفتی، صادرات کالاهای فسادپذیر است. متاسفانه از آنجا که حمل و نقل هوایی در صادرات ایران جایگاه مناسبی ندارد و همان‌طور که در جدول ۱ مشاهده می‌شود کشور در زیرشاخص کیفیت زیرساخت حمل و نقل هوایی در جهان رتبه ۱۰۹ را دارد که رتبه مناسبی نمی‌باشد. این در حالی است کشور در زمینه کالاهای فسادپذیر و تندمصرف دارای برندهایی با پتاسیل خوبی است. همچنین کمبود کانتینرهای یخچال‌دار، کمبود کامیون‌های بین‌المللی و فقدان خطوط کشتیرانی منظم که بتواند کالاهای فسادپذیر را به صورت روزانه و مستمر به بازارهای هدف برساند از مشکلاتی است که در این زمینه وجود دارد.
زیرشاخص دیگری که در شاخص توانمندسازی تجاری مربوط به حمل و نقل است زیرشاخص قابلیت دسترسی و کیفیت خدمات حمل و نقل است که محاسبه شده و ۱۳۶ کشور در سال ۲۰۱۶ براساس آن رتبه بندی شده‌اند. وضعیت ایران در این شاخص و زیرشاخصهای زیر مجموعه آن به شرح زیر است. (Global Enabling Trade Report 2016 , World Economic Forum)
جدول ۲- بررسی زیرشاخصهای، شاخص قابلیت دسترسی و کیفیت خدمات حمل و نقل از زیر مجموعه شاخص توانمندسازی تجاری
زیر شاخص‌های قابلیت دسترسی و کیفیت خدمات حمل و نقل | رتبه |
سهولت و مقرون به صرفه بودن حمل و نقل (با کشتی) | ۸۶ |
شایستگی لجستیک | ۸۲ |
توانایی ردیابی و پیگیری | ۱۰۳ |
| به موقع بودن حمل به مقصد | ۱۰۷ |
| کارایی خدمات پستی | ۶۶ |
| کارایی در تغییر روش حمل و نقل | ۸۴ |
| قابلیت دسترسی و کیفیت خدمات حمل و نقل | ۸۶ |
با توجه به اینکه حمل و نقل ریلی بسیار مهم است اما نباید از دیگر روش‌های حمل ونقل غافل شد. کارشناسان در حوزه حمل و نقل اعتقاد دارند آینده متعلق به حمل و نقل ترکیبی است و ایران با توجه به شرایط جغرافیایی که دارد نیازمند حمل و نقل ترکیبی است.
هیچ یک از روش‌های حمل و نقل به تنهایی نمی‌توانند پاسخگوی نیاز کشور باشند. در جهان در کنار شرکت‌های حمل و نقل که مالک کشتی، واگن، کامیون و هواپیما هستند شرکت‌هایی به‌منظور مدیریت و استفاده بهینه از سیستم حمل ونقل ترکیبی شکل گرفته‌اند. این تنوع و انتخاب‌های چندگانه در ایران به‌ویژه در حوزه حمل و نقل کالا با فقدان متعددی مواجه است. بنابراین نیاز است شرکت‌های مختلفی در این زمینه فعالیت کنند و در هر بخش حمل و نقل از جمله دریایی، ریلی، جاده‌ای با توافق دیگر کشورها کریدوری‌های مناسبی ایجاد شود.
استفاده از تکنولوژی‌ها به منظور ردیابی و پیگیری کالا می‌تواند در ایجاد اعتماد بیشتر و برنامه‌ریزی بهتر برای صادرکنندگان و مشتریان خارجی آن‌ها بسیار مؤثر باشد. همچنین از این تکنولوژی می‌توان به منظور برنامه‌ریزی زمان‌بندی مناسب در سیستم حمل و نقل و همچنین هماهنگی لازم به سیستم حمل و نقل و گمرک و بخش‌های مربوطه در این زمینه، باعث کاهش زمان تاخیرها شد که یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی مهم مشتریان خارجی می‌باشد. متاسفانه همان‌طور که در جدول ۲ مشاهده می‌شود ایران دارای وضعیت مناسبی در این زمینه نمی‌باشد.
نتیجه‌گیری
آنچه مشخص است ایران در برخی شاخص‌های حمل و نقل دارای رتبه نسبتاً مناسبی می‌باشد. همان‌طور که بیان شد شاخص‌های بیان شده کل تجارت را دربر می‌گیرند که شامل واردات و صادارت نفتی نیز می‌شود. ولی آنچه کارشناسان بیان می‌کنند زیرساخت‌های حمل و نقل کشور و مدیریت مناطق آزاد بیشتر مناسب واردات است و ایران در زمینه حمل و نقل صادرات غیرنفتی به خصوص در زمینه حمل و نقل هوایی دارای مشکلات زیرساختی می‌باشد.
همچنین در مدیریت مناطق آزاد باید بیشتر به صادرات غیرنفتی توجه شود و فرایندها با توجه به رشد صادرات غیرنفتی بازبینی شوند. همچنین جذب سرمایه خارجی و حرکت به سمت صادرات مجدد نیز از اقدامات مناسبی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران می‌تواند درآمدزایی مناسبی داشته باشد و باعث تقویت زیرساخت‌های حمل و نقل شود. به نظر می‌رسد با این شرایط نگاه کمی به مناطق آزاد و افزایش تعداد این مناطق راه‌حل مناسبی نباشد.
